Pamalandong: Istambay sa Mindanao

DAKBAYAN SA DABAW - Nakapaskil sa sulod sa suki nako nga barber shop sa Matina mao ang pasidaan nga: "Hoy istambay bawal ka dinhi".

Natingala ang akong barbero nga si Dhods ngano nakangisi ko. "Naunsa ka Sir?", pangutana pa niya. “Wala bay,” tubag pa nako dayon niyoko.

Nakapiyong ko kadali sa pagtupi niya sa akong buhok dapit sa agtang. Wa ko nag pa cute uy, nakapamalandong lang kunuhay.

Dautan baya gyud ang imahe sa mga istambay. Gi bawal gani sila sa mga barber shop, sa mga mall, sa mga kan-anan, sa mga inumanan, sa mga simbahan, ug bisan asa. Siguro, tungod kay dili makit-an diha sa mga istambay ang tumong sa mga negosyante nga makasapi.

Unsaon man gud nga paspas baya kaayo ang dagan sa pagdaghan sa mga tao sa Pilipinas. Unya, sa pikas bahin, nagabaklay ra intawon ang ihap sa mga panginabuhian. Pipila lang ang trabaho, gabaha ang gapangita og trabaho.

Usahay "tambay" ang gitawag sa ila o kaha “bay" nalang gyud, labi na sa inistoryahang kanto. Dili ko sigurado hain na nigikan pulong nga istambay, pero basin sa pulong sa English nga "stand by"?

Ang lain pang haduol nga pulong sa English mao siguro kanang "stay put" o kaha "wait". Gipangutana nako si Kokoy, usa ka tigmaneho og padjak sa GSIS Village. Matud pa niya “paghulat" kuno na. Dili pud siya mosugot nga "ayaw paglihuk" kuno ang Binisaya ana.

Pag muhisgot na gani og "istambay" ang mahuna-hunaan dayon mao ang itsura sa usa ka tawo nga "walay trabaho". Kini katong makit-an nga naga "shotting" o tagay diha sa kanto uban ang iyang barkada bisan sayo pa.

Pero ang kadaghanan aning mga tawhana naay gihulat. Mahimong trabaho ba o kaha amigo nga makauban aron mangita og trabaho. Ang uban naghulat og bisan unsang grasya, sama sa pakals o kumbera, suroy, inom, lingaw o kaha bisag unsang grasya “gikan sa langit”.

Kadaghanan sa akong kailang istambay diri sa Dabaw, sa Bukidnon og sa ubang dapit sa Mindanaw naay tagsa-tagsa ka damgo, tinguha, o tumong sa kinabuhi. Matag usa dunay papel nga gi panindugan sa pagkakaron diha sa ilang panimalay o komunidad.

Nakaila nako si Plik-plik, taga Puan, wala naka eskwela, apan paboritong tawgon sa mga silingan labi na sa mga kulbahinam nga mga bulohaton sama sa pagpagkang sa bitin nga nakit-an sa ilalum sa hagdanan.

Duna'y mga dauta'g mga tinguha niining uban sa ila, labaw na kong "tawag sa kapobrehon". Apan bisan sa mga kadagkuan sa atong pangagamhanan, duna gyud tong dili masaligan.

Matud pa sa trabahador nga si Edroy, istambay sa paradahan sa jeep paingon sa Sungko, Lantapan, Bukidnon: "ang kadaghanan baya bay naghandom gyud og kaayohan. Unta makabalik na sa trabaho. Sama nako, unta naa napuy i-kargang mais."

Lahi pud si Edmund nga classmate nako sa high school. Maestro na siya ron. Niadtong 2004, nagtiketero sa siya sa public toilet sa Malaybalay. Matud pa niya "tambay tambay lang sa ko karon. Pagpangandam ba.”

Si Onfred, nga usa ka bag-ong engineer, nag tinda lang sa og barbecue sa Xavierheights, Cagayan de Oro. "Istambay lang sa ko do kay wa pa man niabot ang akong swerte,” matud pa niya.

Para niya, ang importante nga makatuon siya og daghang mga pamaagi aron maka sapi.
"May nalang, at least naa ko'y nahibaw-an nga lain!" matud pa niya sa dihang nagkita mi sa buhatan sa Professional Regulatory Commission (PRC).

Lain-lain ang hulagway sa mga istambay. Naay wala nakahuman og eskwela apan duna'y mga skills sama sa pagpanday. Naay nagahulat moabot ang trabaho o kaha ang gusto niyang trabaho. Naay naghulat kanus-a makabalik sa trabahong gisaad, naghulat nalang og visa.

Apan tanan dunay gimbuhaton o papel sa kasamtangan. Tinuod wala silay income nga insakto, apan duna puy pulos.

Ang istambay diay dili lang katong naa sa kanto. Dili lang katong naga laroy-laroy hangtud mosalop ang adlaw. Dili lang ang mga tawo nga gibawal sa mga establisamento tungod sa ubos nga pagtan-aw sa ilang mga kapasidad.

Duna puy mga istambay nga propesyunal. Duna puy mga tawo nga gipili nila nga mag istambay sa. Apan, ang kadaghanan sa mga istambay nagahandom pud nga makab-ot ang ilang mga nagkalain-laing damgo sa kinabuhi.

Ang pagkaistambay diay usa ka ang-ang sa kinabuhi aron ang tao makamatngon. Higayon kini aron makatuon sa iyang palibot, sa iyang gigikanan ug sa iyang paingnan. Panahon kini aron makatuon og mga pamaagi para makasugakod.

Tungod niini, matawag pud diay ko nga istambay. Naglaroy-laroy sa kalibutan, nagtuo nga naay tumong, ug mapadayonong gisubay ang piniling dalan.

(Reporter sa MindaNews ug www.mindanews.com dinhi sa Dabaw si Walter I. Balane. Gikan sa Malaybalay City, kanhi siyang editor sa Central Mindanao Newswatch. Mabasa ang iyang ubang mga sinulat sa iyang blog: “Istambay sa Mindanao” sa www.iztambay.blogspot.com.)